17:58
5/10

Essential Cinema #19: «Περπάτησα Με Ένα Ζόμπι» (1943) του Ζακ Τουρνέρ

Οι τυπικές αρετές των εννέα b ταινιών του σπουδαίου παραγωγού Βαλ Λιούτον, υπό την σκέπη της R.K.O., δεν αποτυπώθηκαν ποτέ καθαρότερα απ’ όσο στις δύο πρώτες σκηνοθεσίες του Ζακ Τουρνέρ για λογαριασμό του. Κι απ’ τις δύο αυτές, δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναγνωρίζουν στο μυθικό «I Walked With A Zombie» (το άλλο είναι το «Cat People», που γυρίστηκε το καλοκαίρι του ’42, τούτο γυρίστηκε το φθινόπωρο!...), την ακριβέστερη χρήση της υποβολής και του διφορούμενου που συνέλαβε ποτέ κινηματογραφικός νους – ως τότε τουλάχιστον. Και η «Rebecca» του Χίτσκοκ τρία χρόνια νωρίτερα είχε χρησιμοποιήσει ως απρόφερτη πρώτη ύλη την «Jane Eyre» της Σαρλότ Μπροντέ, όμως εκεί ο Άγγλος είχε αρκεστεί σε μία ατμοσφαιρικά ογκώδη μεταφορά του γοτθικού κλίματος του μυθιστορήματος και σε μία άσκηση πάνω στην έννοια του «εικονικού» ρομαντισμού.

Στην ταινία του Τουρνέρ όμως ενυπάρχει ένα πλήθος παραπομπών που ξεκινά από την αγγλοσαξονική αντίληψη του ρομαντισμού, όπως αυτή ορίστηκε στην λογοτεχνία του 19ου αιώνα, καταφθάνοντας δια ενός εκπληκτικής ομορφιάς μονοπατιού σε μια υποδόρια κριτική του αγγλικού επεκτατισμού - τι ειρωνεία! - το ίδιο περίπου διάστημα.

Εδώ θα μας απασχολήσει το μονοπάτι. Μέσω ενός ορισμού του less is more, ο Τουρνέρ υποβάλλει τον θεατή σε μια σειρά ερεθισμών που ενώ μετά βίας μπορούν να προσαρτηθούν στο είδος του σινεμά τρόμου, εγκαθίστανται στο μόλις υποσυνείδητο με μια πρωτοφανή, στοιχειωτική απειλητικότητα που δεν σ’ εγκαταλείπει. Εξηγούμαι: Στο φιλμ δεν πρόκειται να τρομάξεις με κάτι που θα δεις, είναι πολύ πιθανόν όμως να «ακολουθηθείς» για καιρό από κάτι που οι αισθήσεις αντελήφθησαν, αλλά το μυαλό σου προτίμησε να παρακάμψει.

Η περίφημη νυχτερινή σκηνή στις φυτείες, μια ατμοσφαιρική αποθέωση του σινεμά που παρόμοιά της μόνο δώδεκα χρόνια αργότερα βλέπεις, στη «Νύχτα του Κυνηγού» του Λότον, είναι χαρακτηριστική: Η ηρωΐδα, θέλοντας να δοκιμάσει τα πάντα, φυγαδεύει την «νεκροζώντανη» γυναίκα του άνδρα που αγαπά, μέσα από φυτείες ζαχαροκάλαμου, με προορισμό μια πιθανόν θεραπευτική τελετή μαύρης μαγείας. Από το μαγευτικό φεγγαρόφως των υπέροχα ελεγχόμενων στούντιο του ’40, μέχρι το αρνί που κρέμεται απ’ το δέντρο κι από τον αξέχαστο φύλακα της τελετής ως τον μακρινό, αδιάλειπτο ήχο των τυμπάνων του βουντού, ο Τουρνέρ δοκιμάζει ένα πολύ μπροστά από την εποχή του αισθησιακό, εξω-λογικό παιχνίδι με τον θεατή, συμβάλλοντας συνάμα με έξοχο τρόπο στο απώτερο θέμα του που θα επισημάνω αργότερα. Είναι μία από τις ποιητικότερες στιγμές του κινηματογράφου.

Πέρα όμως από την υποβολή νυγμών και αισθημάτων, στα 69 μόλις λεπτά του «I Walked With a Zombie» συναντάς μια πραγματικά έξοχη σπορά αμφιβολίας, μια σχεδόν ιδεολογική απεικόνιση του διφορούμενου. Η μεγάλη Τέχνη δεν αναλώνεται στην τοξοβολία πραγματικών ερωτήσεων έναντι κρυσταλλωμένων απαντήσεων. Αντ’ αυτού επιχειρεί την βυθοσκόπηση και, ίσως, την φωτογράφηση «των βασικών μας των αρχών», των απώτερων νόμων που η ίδια, με την φιλοσοφική της ενατένιση, εκτιμά πως ορίζουν εκείνο που λέμε Ζωή.

Κι εδώ, σε μια ιστορία που η παρεμβολή της δεισιδαιμονίας και της πρόληψης όχι μόνο νοθεύει το δυτικό ορθολογιστικό σύμπαν, αλλά προτείνει και μια, δημοκρατικής σημασίας, ολότελα διαφορετική αντίληψη της έννοιας του πολιτισμού, η ταινία ναρκοθετεί ολοκληρωτικά την ανάγκη μας για σαφήνεια: Η γυναίκα είναι νεκρή ή ζωντανή; Η έννοια του νεκροζώντανου, την οποία μοναχικά σε όλη την ιστορία του σινεμά αρθρώνει το φιλμ, είναι η έννοια του ενδιάμεσου, του δανειζόμενου στοιχεία κι από τις δύο καταστάσεις, του ακατάτακτου, του ακατανόητου. Είναι επίσης η πραγματικότητα μιας κατάστασης στην οποία το ανθρώπινο είδος στέκει αμήχανο, μην μπορώντας να εξηγήσει, πόσο μάλλον να «θεραπεύσει», αλλάζοντάς την φυσικά σε κάτι πιο ευνόητο, πιο προσβάσιμο για την κοινή μας, δυτική, λογική.

Στο φιλμ δεν θα μάθουμε ποτέ τι συνέβη, πώς συνέβη. Αν ένας τροπικός πυρετός υπήρξε υπαίτιος ή μια τελετή μαύρης μαγείας υπεύθυνη. Αν η μητέρα/«ιέρεια» πιστεύει πραγματικά τα λεγόμενά της (εγκαταλείποντας βέβαια σύσσωμη την επιστημονική της οντότητα) ή υποδύεται έναν άφρονα ρόλο. Αν ο θάνατος του τέλους σε μια μαγευτική, παράλληλα μονταρισμένη διττή «πραγματικότητα», είναι αποτέλεσμα φυσικών πράξεων ή μεταφυσικής δύναμης..

Κι όταν η υποβλητική δύναμη θα μας έχει πια σαγηνεύσει, όταν η τέχνη της διφορούμενης πραγματικότητας απεικονιστεί, όταν πια θα έχουμε χάσει τ’ αυγά και τα πασχαλιά μη γνωρίζοντας τι στο διάολο συνέβη σε τούτο το ελάχιστο ειδωμένο αριστούργημα, ο Τουρνέρ, με μια ανεπανάληπτη, επιδεικτική άνεση οικονομίας, θα σου ψιθυρίσει πως για μια ωρίτσα τώρα, το μόνο που έκανε, ήταν να στήνει μια από τις πιο αθόρυβες και αποτελεσματικές αντιιμπεριαλιστικές κινηματογραφικές πλεκτάνες που είδες ποτέ.

I Walked with a Zombie
ΗΠΑ / 1943
Σκηνοθεσία: Ζακ Τουρνέρ Σενάριο: Κερτ Σιόντμακ, Αρντέλ Ρέι Φωτογραφία: Τζ. Ρόι Χάντ Μουσική: Ρόι Γουέμπ Πρωταγωνιστούν: Φράνσις Ντι, Τομ Κόνγουεϊ, Τζέιμς Έλισον, Έντιθ Μπάρετ, Τζέιμς Μπελ, Σερ Λάνσελοτ  Διάρκεια: 69'