Η Πόλη και η Πόλη

«Η Πόλη και η Πόλη» των Σύλλα Τζουμέρκα και Χρήστου Πασσαλή είναι μια ανέλπιστα θαρραλέα ματιά στην τραγική διαδρομή και κατάληξη της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης που, από πληθυσμιακά πλειοψηφούσα ως και τις αρχές του 20ου αιώνα, ρημάχθηκε μεθοδευμένα από ρατσισμό, συγκεκριμένες πολιτικές και βέβαια το Ολοκαύτωμα. Μοιραία, αποτελεί μια επίμονη ματιά προς την ίδια την πόλη, την παλιά και τη σύγχρονη, όπως σημειώνει εύστοχα η ο συνεκδοχικός τίτλος. Κατ’ επέκταση όμως, το βλέμμα της ταινίας πάει σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία και πολιτεία, για τις οποίες το ζήτημα των Εβραίων, ιδίως της Θεσσαλονίκης, αποτελεί ταμπού. Και μέσα από τα έξι κεφάλαια που την απαρτίζουν, «Η Πόλη και η Πόλη» εξηγεί σαφώς το γιατί.

Το υβριδικό αυτό φιλμ που παίζει διαρκώς με τα όρια ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ, τη μυθοπλασία και τη δοκιμιακή ταινία, φέρνει στο φως την πικρή ιστορία της άλλοτε πολυπληθέστερης εβραϊκής κοινότητας της χώρας, η μοίρα της οποίας σφραγίστηκε κατά τον περασμένο αιώνα. Οι δύο συνσκηνοθέτες, με τη συνδρομή ενός πολυπληθούς καστ (Βασίλης Κανάκης, Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου, Aγγελική Παπούλια, Αργύρης Ξάφης, Νίκη Παπανδρέου, Θέμις Μπαζάκα κ.α.) εικονοποιούν με τόλμη τις δύο αντικρουόμενες εκδοχές της Θεσσαλονίκης, εκείνης του ένοχου παρελθόντος και αυτής του αμνήμονος παρόντος, συγχωνεύοντας το χθες και το σήμερα με αρχειακό υλικό και νεωτερικές αναπαραστάσεις ιστορικών γεγονότων. Η περίπτωση αναβίωσης της συγκέντρωσης του άρρενα εβραϊκού πληθυσμού τον Ιούλιο του ‘42 στην σημερινή πλατεία Ελευθερίας, μια πλατεία που σχεδόν αποσιωπεί το βαρύ ιστορικό της φορτίο, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όχι μόνο της επινοητικότητας, αλλά και της σημειολογικής ακρίβειας που επιδεικνύουν ο Πασσαλής και ο Τζουμέρκας.

Καταπιάνεται με τρόπο ευθύ, ευαίσθητο, ακριβοδίκαιο για το πώς μια πόλη και ένας ολόκληρος λαός θάβουν το ενοχλητικό παρελθόν τους

Ωστόσο, πέρα από το βολικό αφήγημα της ναζιστικά ενορχηστρωμένης εξόντωσης των Εβραίων της πόλης κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, οι συντελεστές της ταινίας ξετυλίγουν το κουβάρι ενός βαθιά ριζωμένου αντισημιτισμού που η τοπική κοινωνία μαζί με τους επίσημους φορείς του ελληνικού κράτους ύφαιναν επί δεκαετίες, τόσο πριν όσο και μετά τον πόλεμο. Έτσι, αναμφίβολα τολμηρό ως φόρμα μα πρωτίστως ως ματιά, το φιλμ των Τζουμέρκα και Πασσαλή καθίσταται δικαιωματικά ένα αναγκαίο έργο μνήμης. Και ως τέτοιο, καταγράφεται σαν την πολύτιμη και συμβολικά πλούσια παρακαταθήκη ενός σκοτεινού κεφαλαίου του κοινού τόπου καταγωγής των δύο δημιουργών, μαζί και ένα ενοχλητικό ταρακούνημα στο ρηχό επίπεδο αυτοκριτικής της ελληνικής κοινωνίας γενικότερα.

Γι αυτήν ακριβώς την τελευταία επισήμανση που άπτεται της κοιμώμενης συλλογικής μας μνήμης, έχει ξεχωριστή σημασία που «Η Πόλη και η Πόλη», πέρα από την επιτυχημένη παγκόσμια πρεμιέρα της στην πρόσφατη Μπερλινάλε, επέστρεψε καταρχάς στην τόπο αναφοράς της μέσω του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (σ.σ. το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης είναι εκ των βασικών συντελεστών του εγχειρήματος) και τώρα πλέον στις αίθουσες μέσω διανομής. Ακριβώς επειδή καταπιάνεται με τρόπο ευθύ, ευαίσθητο, ακριβοδίκαιο για το πώς μια πόλη και ένας ολόκληρος λαός θάβουν το ενοχλητικό παρελθόν τους.