Κινηματογραφικές βιογραφίες: Μυστικά και ψέματα του «Ανθρώπου Ελέφαντα»

Ο Άνθρωπος Ελέφαντας (1980) του Ντέιβιντ Λίντς

Απέχοντας πολύ από το γνωστό αφηρημένο και βαθιά σουρεαλιστικό τρόπο κινηματογράφησης του, ο Ντέιβιντ Λιντς σκηνοθετεί μια ταινία γύρω από την προσωπικότητα ενός «εξαμβλώματος της φύσης». Τοποθετημένο κάπου ανάμεσα στο στοχαστικό κοινωνικό δράμα και το θεατρικού τύπου μελό, το φιλμ αφηγείται τη δύσκολη ζωή και τα επίπονα επιτεύγματα του Τζόζεφ Μέρικ, ή αλλιώς του «ανθρώπου ελέφαντα». Ο σοβαρά παραμορφωμένος άνθρωπος (οι αιτίες των τεράστιων όγκων του σώματός του παραμένουν άγνωστες, κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για έναν συνδυασμό δύο ασθενειών, νευροϊνωμάτωσης και συνδρόμου του Πρωτέα) έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα και αποτέλεσε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, αλλά και άγριου χλευασμού, εξευτελισμού και φρίκης.

Το σενάριο της ταινίας βασίζεται σε δύο βιβλία που γράφτηκαν για τον Μέρικ -το ένα μάλιστα, από τον ίδιο το γιατρό και προσωπικό φίλο του, Φρέντερικ Τριβ- όπως και στο ομώνυμο θετικό έργο του 1979. Συνδυάζοντας πραγματικά γεγονότα από την βασανιστική καθημερινότητα του ήρωα με απόκοσμες και προφανώς ανακριβείς ακολουθίες, ο σκηνοθέτης επιχειρεί να αντιμετωπίσει το μακάβριο με την αφοπλιστική απλότητα της άδολης ευγένειας, προσφέροντας παράλληλα διαφωτιστικές αποκαλύψεις γύρω από την πολύπλοκη μαζικοποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Όσοι κατάφεραν τελικά να παραμερίσουν την περιέργεια, τα στερεότυπα και τις ανατομικές δυσμορφίες, ανακάλυψαν έναν άνθρωπο σπάνιου συναισθηματικού βάθους και εσωτερικής κομψότητας. Έναν άνθρωπο που το μόνο που ζητούσε ήταν το δικαίωμα η κοινωνία να τον θεωρεί μέλος της.

Η ευθύγραμμη αφήγηση εστιάζει σε αληθινά γεγονότα της ζωής του Μέρικ, δίχως όμως να καταφέρνει τελικά να περιορίσει τις αρκετές ιστορικές ανακρίβειες, οι οποίες πολλές φορές δεν ανήκουν στη σφαίρα της δικής της ευθύνης. Η σημαντικότερη όλων, αφορά το ίδιο το όνομα του παραμορφωμένου άνδρα. Η εσφαλμένη χρησιμοποίηση το ονόματος Τζον στην ταινία (το πραγματικό όνομά του ήταν Τζόζεφ) δεν προήλθε από τον Λίντς αλλά από τον Τριβ, ο οποίος στα απομνημονεύματά του διαρκώς τον αποκαλούσε λανθασμένα. Το φιλμ επίσης έχει την τάση να παρουσιάζει τον κεντρικό χαρακτήρα ως ένα αβοήθητο θύμα, σαδιστικά βασανισμένο από τον φύλακα και υπεύθυνο του τσίρκου Νόρμαν Μπάιτς, ενώ στην πραγματικότητα ο ίδιος ο Μέρικ είχε επιλέξει να δίνει αυτού του είδους τις παραστάσεις. Η αλήθεια είναι ότι είχε την ίδια οικονομική αντιμετώπιση με τους υπόλοιπους, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τους συναδέλφους του, ενώ με τα χρήματα που κέρδιζε ήταν σχεδόν συνέταιρος στο τσίρκο.

Η φυσική αναπαράσταση της ασθένειας του Μέρικ είναι σχολαστικά ακριβής (φτάνει κάποιος να δει αληθινές φωτογραφίες του άτυχου άνδρα), με τον σπουδαίο Τζον Χαρτ να αποδίδει ερμηνευτικά, παρότι είναι πρακτικά αδύνατο να τον αναγνωρίσεις. Ο Λιντς όπως πάντα δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην ηχητική επεξεργασία, με τη βαριά αναπνοή και την κοπιαστική άρθρωση να παίζουν σημαντικό ρόλο στη μετάδοση της τεράστιας προσπάθειας του χαρακτήρα να ξεπεράσει δυσθεώρητα εμπόδια, που ο υπόλοιπος κόσμος ούτε θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί. Αυτό ακριβώς είναι τελικά το σημείο στο οποίο η ταινία σκοντάφτει. Μοιάζει να αδυνατεί -πέρα από πολύ συγκεκριμένες περιστάσεις- να μπει μέσα στην καρδιά του πραγματικού Τζόζεφ Μέρικ και όχι να μείνει μόνο στις εξωτερικές του παραμορφώσεις.

Ενώ η αρχική σκηνή του φιλμ, όπως και η μετέπειτα επεξήγησή της θυμίζουν πολλά από τους εφιάλτες του Λιντς, με την μητέρα του Μέρικ να ποδοπατιέται από ελέφαντες προσθέτοντας ένα αλληγορικό μήνυμα μιας σχεδόν φροϊδικής συσχέτισης των αρχέγονων φόβων και ψυχικών κατάλοιπων με τη σωματική διάπλαση, εντούτοις η αφήγηση επιμένει να μην στοχεύει στη δύναμη και την αποφασιστικότητα της πραγματικής προσωπικότητας, χωρίς βέβαια αυτό να σημάνει ότι δεν κατορθώνει τελικά να πει ξεκάθαρα αυτό που θέλει. Στην αυγή ενός νέου αιώνα επιστημονικών ανακαλύψεων και ολοκληρωτικών κοινωνικών αλλαγών, αυτός ο άνθρωπος φαντάζει ως το θύμα μιας ολόκληρης εποχής σκοταδισμού, δεισιδαιμονιών και φόβου απέναντι σε οτιδήποτε το διαφορετικό.

Η ταινία γυρίστηκε ανάμεσα από τα δύο πιο εμβληματικά έργα του σκηνοθέτη (το «Eraserhead» και το «Μπλε Βελούδο») και έφερε τον Λιντς όσο πιο κοντά γινόταν στην οσκαρική αναγνώριση παρότι τελικά έφυγε με άδεια χέρια. Χωρίς κανένα δισταγμό πάντως, πρόκειται για ένα σπαρακτικό φιλμ πάνω στην ανθρωπινή αξιοπρέπεια, την απατηλή αίσθηση της φυσιολογικότητας και κυρίως -και εδώ είναι που είναι που η ταινία πετυχαίνει την πιο ακριβή αναπαράσταση των γεγονότων- τη βαθιά συναισθηματική ανάγκη ενός ανθρώπου να αγαπήσει και να αγαπηθεί.