Οπενχάιμερ

Η σιωπή είναι μια υποτιμημένη αρετή στο σινεμά του Νόλαν. Στο «Οπενχάιμερ», αυτό το επιβλητικό κινηματογραφικό μαμούθ για την αληθινή ιστορία του «πατέρα της ατομικής βόμβας», των συνθηκών που οδήγησαν στην κατασκευή της και στις μετέπειτα συνέπειες που επιφύλασσε η χρήση της σε επίπεδο συλλογικό αλλά και προσωπικό, η σιωπή απουσιάζει πλήρως, εκτός από μια μονάχα σκηνή που τυχαίνει να είναι και η σημαντικότερη ολόκληρου του φιλμ. Πρόκειται για το στιγμιότυπο της περιβόητης έκρηξης και ο σκηνοθέτης το συλλαμβάνει (έξυπνα) σε απόλυτη σιγή, σαν μια καθοριστική στιγμή προορισμένη να παγώσει για πάντα στη μνήμη.

Τρεις θορυβώδεις ώρες διαρκεί η ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν. Οι ήρωες μιλούν ακατάπαυστα, οι διάλογοι υπερκαλύπτουν συχνά ο ένας τον άλλον, η μουσική ηχεί αδιάκοπα. Σε ελάχιστες μόνο σκηνές το σάουντρακ δεν αποσπά την προσοχή κι όταν αυτό συμβαίνει, είναι για λίγα μόλις δευτερόλεπτα. Αμέσως μετά οι μπαρόκ τόνοι υψώνονται ξανά, η ένταση ανεβαίνει, η μουσική επιβάλλεται καταχρηστικά. Είναι σαν ο σκηνοθέτης να αμφιβάλλει για τον αντίκτυπο του δράματός του, να μην εμπιστεύεται τη δύναμη των όσων διηγείται και να πρέπει να καταφύγει στα αγχώδη έγχορδα του Λούντβιχ Γκόρανσον προκειμένου να κερδίσει τη συναισθηματική εμπλοκή του κοινού.

Εδώ, η παραβολή του μοντέρνου Προμηθέα που χαρίζει στους ανθρώπους το δώρο της φωτιάς, για να συνειδητοποιήσει ότι αυτό το οποίο τους προσφέρει είναι η σπίθα που θα οδηγήσει στον όλεθρό τους, μετατρέπεται σε υπαρξιακή τραγωδία

Αυτός είναι όμως ο Κρίστοφερ Νόλαν. Για τον Βρετανό σκηνοθέτη η λέξη «απλότητα» παραμένει μια αόριστη και μάλλον αντιπαθής έννοια. Από τα πιο αριστοτεχνικά αφηγηματικά παζλ των ταινιών του (όπως το «Inception») μέχρι τα πιο αδιέξοδα (όπως το «Tenet»), ο Νόλαν παραμένει ένας οπαδός του σύνθετου και του μεγαλόσχημου, σχεδιάζει κάθε του πλοκή με προδιαγραφές γρίφου και αντιλαμβάνεται κάθε σενάριό του ως έναν υποχρεωτικό λαβύρινθο που το κοινό καλείται να διαβεί, έστω κι αν σε κάποιες περιπτώσεις θα μπορούσε άνετα να διαλέξει μια πιο στρωτή και ευθεία διαδρομή. Είναι έπειτα τόσο σχολαστικός ο τρόπος με τον οποίο επεξεργάζεται κάθε παράμετρο των σεναρίων του, αλλά και τόσο προγραμματισμένη η έκβαση καθενός, ώστε τα περισσότερα φιλμ του ναι μεν εντυπωσιάζουν με την (ψυχρή) εγκεφαλική κατασκευή τους, όμως την ίδια ώρα πασχίζουν να βρουν λίγο οξυγόνο, μια λυτρωτική υποψία χιούμορ κόντρα στον ιδεολογικό φόρτο και την τόση σοβαρότητα που επιβάλλει ο σκηνοθέτης.

Σπουδή ενός πολύπλοκου χαρακτήρα και ανεκτίμητο μάθημα Ιστορίας στην ίδια επική συσκευασία, το «Οπενχάιμερ» συνοψίζει πολλά από τα πλεονεκτήματα και τις ελλείψεις του σινεμά που υπηρετεί ο Νόλαν. Οι προθέσεις είναι ασφαλώς αξιέπαινες, οι φιλοδοξίες γιγάντιες, οι υψηλές τεχνικές απαιτήσεις εξυπηρετούνται στο έπακρο, ο σκηνοθετικός έλεγχος σπάνια λαθεύει και υπάρχει πάντοτε ως στήριγμα ένα εντυπωσιακό επιτελείο ηθοποιών. Το φιλμ μεταχειρίζεται, επιπλέον, μεγάλες και φιλοσοφημένες ιδέες, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο πλέον για χολιγουντιανή παραγωγή, και έχει μια εκπληκτική ιστορία να διηγηθεί, που δεν είναι άλλη από τη μετατροπή της ανθρωπότητας σε μοναδικό αρχιτέκτονα του ίδιου της του αφανισμού.

Κι όμως, παρά το μεγαλεπήβολο όραμα και την τεράστια φροντίδα σε όλους της τους τομείς, η ταινία δύσκολα κρύβει κάποιες ατέλειές της. Για άλλη μια φορά σε ταινία του Νόλαν οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι σχηματικοί (παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που καταβάλλουν στους ρόλους τους η Έμιλι Μπλαντ και η Φλόρενς Πιού), η αφήγηση είναι παραπάνω φορτωμένη απ' όσο χρειάζεται, η διάρκεια γίνεται σε σημεία αντιληπτή, το ύφος φλερτάρει ενίοτε με το πομπώδες και η συχνά ψυχαναγκαστική ανάγκη του Νόλαν να χωρέσει όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα στο εσωτερικό ενός φιλμ το κάνει να ασφυκτιά κάτω από το βάρος τους.

Παρά τα όσα μέχρι πρότινος άφηναν τα τρέιλερ να μαντέψουμε, εντούτοις, το «Οπενχάιμερ» παραμένει η λιγότερο θεαματική ταινία του Νόλαν, μια υπόθεση κλειστών ως επί το πλείστον χώρων όπου η δράση τηλεγραφείται κυρίως διαλογικά και με τρομερή πυκνότητα. Με τη βοήθεια του περίτεχνου μοντάζ της Τζένιφερ Λέιμ, η πλοκή γλιστρά διαρκώς ανάμεσα σε δύο χρονικές περιόδους. Μία (έγχρωμη) από τη σκοπιά του ήρωα, που παραθέτει τη ζωή και τα επιτεύγματά του σε ένα διάστημα τριών δεκαετιών, και μία (ασπρόμαυρη) από τη μεριά του προέδρου της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας Λιούις Στρος (ένας ερμηνευτικά στιβαρός Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ), ο οποίος σταδιακά αποδεικνύεται στον μακιαβελικό αντίπαλο του επιστήμονα, εκείνον που ενορχήστρωσε παρασκηνιακά την απαξίωσή του. Μέσα από αυτό το διαρκές πηγαινέλα στο χρόνο, σήμα κατατεθέν στο σινεμά του Νόλαν και μόνιμο θεματικό του μοτίβο, ο Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ συστήνεται μέσα από τις έρευνές του, τις συναναστροφές του, τον γάμο του, μια παράνομη (και καταδικασμένη) σχέση του, την τριετή ενασχόλησή του με το Πρόγραμμα Μανχάταν που οδήγησε στη δημιουργία και χρήση της βόμβας, τη μεταμέλεια για την επικινδυνότητα της εφεύρεσής του και σταδιακά την πτώση του.

Το φιλμ έχει μια εκπληκτική ιστορία να διηγηθεί, που δεν είναι άλλη από τη μετατροπή της ανθρωπότητας σε μοναδικό αρχιτέκτονα του ίδιου της του αφανισμού

Στο μέσο ενός κυκεώνα γεγονότων, ο κατηφής Οπενχάιμερ παραμένει ένα διαρκές μυστήριο. Ο Κίλιαν Μέρφι, που τον υποδύεται, εύκολα οδηγεί προς αυτή την κατεύθυνση με το αινιγματικό του βλέμμα, το σχεδόν διάφανο πρόσωπο και το ανδρόγυνο, λιπόσαρκο παρουσιαστικό. Δεν φταίει εκείνος, όμως, που παρά τις τρεις ώρες που ξοδεύει το κοινό μαζί του, ο χαρακτήρας του παραμένει δυσπρόσιτος. Στον ζήλο του να μεταφέρει στην οθόνη όσο το δυνατόν πιο αυθεντικά το χρονικό της πορείας του Οπενχάιμερ, ο Νόλαν ξεχνά να «φωτίσει» τον ίδιο του τον ήρωα, να του δώσει εσωτερική υπόσταση πέρα από το νωχελικό και κάπως αλαφροΐσκιωτο παράστημα. Κι έτσι, αυτό που ακολουθούμε είναι ένα ανθρώπινο όχημα που μας μεταφέρει μηχανικά από το ένα συμβάν στο άλλο, ένας μοντέρνος Ίκαρος ο οποίος ελάχιστα αφήνει να διαφανούν οι πολλαπλοί κλυδωνισμοί που τον συγκλονίζουν μέσα του και οι οποίοι θα τον οδηγήσουν στη μετέπειτα συνειδησιακή του κατάρρευση.

Ίσως να μη μπορούσε να γίνει αλλιώς, ωστόσο. Ο Νόλαν αντιλαμβάνεται ενδεχομένως τον Οπενχάιμερ ως ένα μοιραίο μεσάζοντα, ένα πιόνι σε ένα ευρύτερο κοσμικό παιχνίδι στο οποίο η τεχνολογία και η εξουσία συμπορεύονται καταστροφικά με το ίδιο το άτομο, ενορχηστρώνοντας υπόγεια και μεθοδικά τον αφανισμό του, μια προβληματική την οποία ο σκηνοθέτης έχει εξερευνήσει με αρκετές του ταινίες στο παρελθόν. Εδώ, η παραβολή του μοντέρνου Προμηθέα που χαρίζει στους ανθρώπους το δώρο της φωτιάς, για να συνειδητοποιήσει πολύ σύντομα ότι αυτό το οποίο τους προσφέρει είναι η σπίθα που θα οδηγήσει στον όλεθρό τους, μετατρέπεται σε υπαρξιακή τραγωδία. Κυρίως όμως, μέσα από την περίπτωση του ριζοσπαστικού φυσικού, το «Οπενχάιμερ» επιχειρεί μια σύνοψη της σύγχρονης Ιστορίας, της ικανής για τα πιο θαυμαστά έργα, που μπορούν όμως ταυτόχρονα να αποδειχτούν και σε πηγές των μεγαλύτερων δεινών. Κι αυτό το ανησυχητικό κρυφοκοίταγμα στα όσα κρύβει το μυθολογικό Κουτί της Πανδώρας που ονομάζουμε επιστήμη, αυτό το τρομαγμένο βλέμμα στην άβυσσο, συνιστά εν τέλει την αξία της ταινίας.