9:58
29/6

«A.I.» του Στίβεν Σπίλμπεργκ: Ώρα να επανεκτιμήσουμε τον σύγχρονο Πινόκιο

«Είναι ντροπή πριν από τους τίτλους αυτής της ταινίας, να φιγουράρει το όνομα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ». Αυτό το μήνυμα είχα λάβει από κολλητό φίλο στο κινητό μου, αργά το βράδυ στις 5 Οκτωβρίου 2001, ημερομηνία κυκλοφορίας στην Ελλάδα του «Α.Ι.: Τεχνητή Νοημοσύνη» του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Ενδεχομένως οι παραπάνω λέξεις να εκφράζουν ακόμα σεβαστή μερίδα σινεφίλ.

Γιατί, όμως, τόσο μένος για κάτι που ακόμα κι ο ίδιος ο Κιούμπρικ θεωρούσε τον Σπίλμπεργκ καταλληλότερο;

Το «A.I.» αφηγείται την ιστορία του Ντέιβιντ, ενός εξελιγμένου ρομπότ αμφίδρομης συναισθηματικής ανταπόκρισης που αποζητά εμμονικά τη μητρική αγάπη για να γίνει «αληθινός». Κρατώντας τις αφηγηματικές γραμμές του δημοφιλούς «Πινόκιο» και βασισμένο στο διήγημα του Μπράιαν Άλντις «Super-Toys Last All Summer Long», η ταινία είναι όντως ένα αξιοπερίεργο φιλμικό μόρφωμα γιατί πασχίζει να συμπεριλάβει με αγνές προθέσεις το συνταίριασμα δύο αντίθετων κινηματογραφικών σχολών: τον ανήλικο, φαντασιακό αλτρουισμό του Σπίλμπεργκ και τον ενήλικο, εγκεφαλικό κυνισμό του Κιούμπρικ.

Γνωστός για την πολύχρονη έρευνα που αφιέρωνε για κάθε πρότζεκτ, ο Κιούμπρικ προετοίμαζε το «Α.Ι.» από το 1976. Σε αντιστοιχία με το διορατικό «2001» (τι ειρωνεία, το «Α.Ι.» κυκλοφόρησε εκείνη την χρονιά) η ταινία εξετάζει και πάλι τη σχέση του ανθρώπου και της μηχανής. Ενώ όμως το «2001» στρέφει το βλέμμα προς τα έξω, στο διάστημα και στοχάζεται την αθανασία και την αναγέννηση, το «Α.Ι.» ενδοσκοπεί υποδόρια στις αστικές μητροπόλεις και στην εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους.

Ο Σπίλμπεργκ είχε παρακολουθήσει στενά τα στάδια της πολυετούς προετοιμασίας από το 1984, γιατί όπως προαναφέραμε ο Κιούμπρικ τον θεωρούσε κατάλληλο για το πρότζεκτ (ναι ο «Ε.Τ.» έπαιξε τον ρόλο του). Τελικά ανέλαβε τη σκηνοθεσία μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Στάνλεϊ Κιούμπρικ τον Μάρτιο 1999, υπογράφοντας μάλιστα και το σενάριο (κάτι που είχε να συμβεί από το 1977 και τις «Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου»). Μετά την έξοδό της ταινίας στις αίθουσες, κατηγορήθηκε πως ο πρόδηλος συναισθηματισμός του περιέβαλε με περισσή γλυκύτητα την χαρακτηριστική «κιουμπρική» δηκτική διάθεση και πως τελικά πρόδωσε το πρωταρχικό υλικό.

Κι όμως στο «Α.Ι.» ελλοχεύει το σκοτάδι και τα πικρά διδάγματα των σπουδαιότερων παραμυθιών.

«- Πότε έχεις γενέθλια; - Δεν είχα ποτέ γενέθλια.»

Με επίκεντρο την ερμηνευτική δεινότητα του Χάλεϊ Τζόελ Όσμεντ (δυστυχώς η πορεία του δεν ήταν εξίσου ενδιαφέρουσα όπως στα πρώτα του βήματα),  ο μικρός, ρομποτικός Ντέιβιντ - καθόλου τυχαίο το όνομα, Δαυίδ στα εβραϊκά σημαίνει αγαπητός - αποτελεί το απαύγασμα της ανθρώπινης δημιουργικότητας και ματαιοδοξίας. Ένα «κατ' εικονα και καθ' ομοιωσιν» αγόρι, ικανό να ανταπεξέλθει συναισθηματικά και να ανταποδώσει υπερβατικά την αγάπη που ο Δημιουργός του είναι ανίκανος να προσφέρει με συνέπεια και διάρκεια. Ο Ντέιβιντ αγαπά. Και αγαπά για πάντα. Όταν η ανάδοχη οικογένεια (και ειδικά η μητέρα) τον εγκαταλείψει στο δάσος, θα πάρει τη συνειδητή και εντελώς εμμονική απόφαση να ψάξει τη μπλε νεράιδα του παραμυθιού, για να τον μεταμορφώσει σε αληθινό παιδί.

Στην πορεία «εξανθρωπισμού» τα ιδιοτελή κίνητρα του σύγχρονου Πινόκιο μετουσιώνονται στην πιο βασανιστική απορία: ποιά ανάγκη καλύπτει η  λατρευτική σχέση Δημιουργού και δημιουργήματος; Την τολμηρή απάντηση επιχειρεί να δώσει το αμφιλεγόμενο φινάλε που (σημειωτέον) δεν περιλάμβανε εξωγήινους, όπως πολλοί είχαν παρεξηγήσει, αλλά εξελιγμένα ρομπότ που κατάφεραν να υποκαταστήσουν τον Δημιουργό. Στα τελευταία λεπτά της ταινίας η τεχνητή νοημοσύνη, με βιολογικό αυτοσκοπό, επιλέγει θαρραλέα τη φθορά, την ημερομηνία λήξης, αυτές τις σημαντικές συνισταμένες που ορίζουν και αξιολογούν την ανθρώπινη ύπαρξη και δίνουν νόημα στις στιγμές της. Το μικρό ρομπότ που σε όλη την ταινία δεν βλεφαρίζει, θέλει επιτέλους να νιώσει ευτυχισμένο κλείνοντας τα μάτια. Θέλει να κοιμηθεί, να ονειρευτεί και να πεθάνει μέσα στην πανανθρώπινη μήτρα: την ασφάλεια της μητρικής αγκαλιάς.

Το εμπορικό (και άρα για κάποιους a priori βεβαρημένο) κινηματογραφικό παρελθόν του Σπίλμπεργκ, χαντάκωσε άδικα την ταινία σε απλουστευμένες αναγνώσεις. Ακολουθώντας μία δομή τριών ευδιάκριτων κεφαλαίων, το «Α.Ι.» τιμά την αποστασιοποιημένη γεωμετρία του κιουμπρικού καδραρίσματος, αποκαλύπτει τη σεξουαλική και βίαιη εκτόνωση της ανθρώπινης ευτέλειας (με σκηνογραφία που χρόνια μετά επηρέασε το «Blade Runner 2049» του Ντενί Βιλνέβ) και αποθεώνει την ιδεατή παρηγοριά των μύθων.

Αποπειράται να αναμετρηθεί συμβολικά και φιλοσοφικά με την ουσία της ανθρώπινης φύσης και παράλληλα δεν ξεχνά πως αυτό που γεφυρώνει την τεχνητή και τη βιολογική νοημοσύνη, είναι η συναισθηματική. Δυο δεκαετίες μετά, αρκετοί κριτικοί κινηματογράφου και μερίδα του κοινού ανασκευάζει.

«I am. I was», όπως λέει και ο Ζίγκολο Τζο στην ταινία.