Η Χώρα των Νομάδων

Από τον Χρυσό Λέοντα της Βενετίας και το Βραβείο Κοινού στο Τορόντο, στις 26ες Νύχτες Πρεμιέρας, έπειτα στις Χρυσές Σφαίρες (βραβεία Καλύτερης Ταινίας και Σκηνοθεσίας) και βέβαια στην απονομή των Όσκαρ όπου και κατέκτησε δίκαια τα χρυσά αγαλματίδια Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας και Α’ Γυναικείου Ρόλου. Όσο όμως κι αν τα μεγάλα έπαθλα ή οι φεστιβαλικές πρεμιέρες δίνουν στίγμα, όπως δίνει και η επανεμφάνιση της εκπληκτικής Φράνσις ΜακΝτόρμαντ στην υποκριτική μετά τον θρίαμβο των «Τριών Πινακίδων», η ουσία είναι μία. Πως η Κλόι Τζάο, η ταχύτατα ανερχόμενη δημιουργός που γνωρίσαμε την τελευταία πενταετία μέσα από τις Νύχτες Πρεμιέρας, κινείται με αλματώδη βήματα προς αυτό που απερίφραστα μπορούμε να χαρακτηρίσουμε σπουδαίο σινεμά, σύγχρονο και άχρονο μαζί. Γιατί σ’ αυτή την κλίμακα τοποθετείται «Η Χώρα των Νομάδων», η οποία παρεμπιπτόντως είναι η τελευταία σκηνοθετική της στάση πριν τους «Eternals» της Marvel.

Το σενάριο της Τζάο βασίζεται στο βιβλίο της δημοσιογράφου και συγγραφέα Τζέσικα Μπρούντερ με τίτλο «Nomadland: Surviving America in the 21st Century» (μτφ. «Η Χώρα των Νομάδων: Επιβιώνοντας στην Αμερική του 21ου Αιώνα»). Επικεντρώνεται στη σκληρή πραγματικότητα των μεσηλίκων οι οποίοι ζουν σαν νομάδες σε τροχόσπιτα και βανάκια, κυνηγώντας ευκαιριακές δουλειές όπου υπάρχουν, σχηματίζοντας στο μεταξύ προσωρινές κοινότητες στη μέση του απέραντου αμερικανικού πουθενά.

Μια τέτοια νομάς είναι και η Φερν (Φράνσις ΜακΝτόρμαντ), χήρα κοντά στα εξήντα, η οποία μετά την προσωπική απώλεια αλλά και το κλείσιμο του εργοστασίου όπου εργαζόταν, μια συνθήκη που την άφησε δίχως σπίτι αφού διέμενε σε συγκρότημα εργατικών κατοικιών, βρίσκεται εν έτει 2011 περιφερόμενη στις δυτικές και μεσοδυτικές Πολιτείες, μέσα στο παλιό βανάκι της. Κάνει διάφορες δουλειές για τα προς το ζην. Μία από αυτές περιλαμβάνει μεροκάματα σε μια αχανή αποθήκη της Amazon. Στην πορεία συναντά και συνδέεται με άλλους ανθρώπους ίδιας ή και μεγαλύτερης ηλικίας που η πρόσφατη οικονομική κρίση οδήγησε στο δρόμο. Το οικογενειακό πλαίσιο της Φερν είναι κάτι που θα αποκαλυφθεί στην πορεία, όμως τα σημαντικά δεν εντοπίζονται αναγκαστικά στην οικογένεια αλλά σε άλλα δίκτυα. Το οδικό, το κοινωνικό, εκείνο του χώρου και του χρόνου.

Είναι παροιμιώδης η αγάπη της Τζάο για τον απέραντο αμερικανικό ανοιχτό χώρο

Σε αυτό που κάποτε περιγραφόταν ως η γη των πιονέρων και της ελευθερίας, η ηρωίδα που αποδίδει μοναδικά η Φράνσις ΜακΝτόρμαντ διαπραγματεύεται το δικό της ανήκειν, βρισκόμενη εξίσου εν κινήσει με τους προγόνους της, με την ειρωνεία της απουσίας προοπτικής να διαχωρίζει τη θέση της από εκείνους. Μεταξύ άλλων, υπερασπίζεται σθεναρά τον αυτοπροσδιορισμό της πάνω στη λεπτή διαφορά που επισημαίνει η Φερν όταν απορρίπτει τον όρο homeless (μτφ. άστεγη) για το houseless (μτφ. δίχως σπίτι) που προτιμά. Σημαντικό να υπογραμμίσουμε αυτή την φαινομενικά μικρή λεπτομέρεια καθώς δίνει απόλυτα τον τόνο προσέγγισης της Τζάο ως προς την ιστορία που αφηγείται. Μία προσέγγιση από την οποία προκύπτει περίσσευμα ανθρωπιάς και καθόλου μελοδραματική λύπηση.

Η ίδια η οπτική γωνία πάνω στη σύγχρονη Αμερική έχει κεφαλαιώδη σημασία εδώ. Έρχεται από μία σκηνοθέτιδα γεννημένη στο Πεκίνο, σπουδαγμένη στη Νέα Υόρκη και εγκατεστημένη πλέον στις ΗΠΑ. Έναν παρατηρητή που παραμένει εξωτερικός παρά τα χρόνια ενσωμάτωσης στη χώρα διαμονής. Είναι παροιμιώδης η αγάπη της Τζάο για τον απέραντο αμερικανικό ανοιχτό χώρο, εξίσου παροιμιώδης με τη συνέπειά της να αντιπαραβάλλει σε αυτόν τον άνθρωπο ως ατομικότητα σε μια κατάσταση δομικού (επανα)προσδιορισμού. Όπως έκανε με τον αναβάτη του «The Rider» (Χρυσή Αθηνά στις Νύχτες Πρεμιέρας το 2017) αλλά και με τα πιτσιρίκια στα «Τραγούδια Που Μου Έμαθαν τα Αδέρφια Μου». Ο τρόπος με τον οποίο καδράρει εδώ τη Φερν καθώς κινείται ανάμεσα σε Νεμπράσκα, Νότια Ντακότα, Νεβάδα, Αριζόνα και Καλιφόρνια, θα μπορούσε ίσως να συγκριθεί με έναν ουτοπικό Μάλικ, αν ο τελευταίος δεν είχε παραδοθεί στο μεταξύ σε ατέρμονες αισθητικές φιοριτούρες και μεγαλόσχημους μονολόγους. Ένα παράδειγμα που χρησιμοποιείται για να τονίσει πέρα από την όποια συνάφεια του αισθητικού μέρους, την «αμερικανικότητα» της όλης προσέγγισης.

Μιλώντας για αμερικανικότητα, έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί πως η Φερν και ο μεταφερόμενος κόσμος της μοιάζουν με προβολή στο δυσοίωνο μέλλον της πιτσιρικαρίας που αγαπήσαμε στο «Florida Project» του Σον Μπέικερ, ενός άλλου μεγάλου δημιουργού σε κατάσταση εκκόλαψης. Δύο καίριες ταινίες για το εδώ και το τώρα της Αμερικής (και όχι μόνο), είναι σαν να βρίσκονται σε διαρκή διάλογο ως προς το πώς η βαλτώδης θέση των απόκληρων της σημερινής αμερικανικής κοινωνίας παλεύει να κρατηθεί στην επιφάνεια μέσα από ένα και μόνο πράγμα: την ανθεκτική ακόμα αίσθηση της κοινότητας. Κάπου εδώ εντοπίζεται η δομική θέση της «Χώρας των Νομάδων» ενώ μετρά προσεκτικά την απόσταση ανάμεσα στο να είναι κανείς μοναχικός από το να είναι έρημος. Το διαπιστώνουμε πρωτίστως στην ιστορία της Φερν, το εντοπίζουμε εξίσου καθαρά στη διαρκώς μεταβαλλόμενη ανθρωπογεωγραφία που την περιβάλλει. Από την Σουάνκι που αποτελεί κληροδότημα της συνήθειας της Τζάο να περιλαμβάνει αληθινούς χαρακτήρες στις ταινίες της, μέχρι τον Ντέιβ τον οποίο υποδύεται ο πάντα τίμιος Ντέιβιντ Στράθερν.

Η Φερν και ο μεταφερόμενος κόσμος της μοιάζουν με προβολή στο δυσοίωνο μέλλον της πιτσιρικαρίας που αγαπήσαμε στο «Florida Project» του Σον Μπέικερ

Η απουσία σημείου αναφοράς για την Φερν - όπως θα ήταν για τον περισσότερο κόσμο ένα σπίτι - έρχεται να επισημάνει πολλαπλά στο «Nomadland» τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. Ως προς την πρώτη και σε στενή πάντα συνάφεια με τη δεύτερη, η Τζάο με τον σταθερό και ικανότατο διευθυντή φωτογραφίας της, Τζόσουα Τζέιμς Ρίτσαρντς, αποθεώνουν τις ασύλληπτες διαστάσεις και διακυμάνσεις του αμερικανικού τοπίου που, μέσα από το σινεμά πρωτίστως, μας έχει από καιρό πείσει ότι χωράει τα πάντα, λες και όλος ο κόσμος και η προϊστορία ακόμα είναι Αμερική. Λες και εκεί μόνο βρίσκονται συγκεντρωμένα τα πιο επιβλητικά αιωνόβια δάση τα οποία διασχίζει αποσβολωμένη η ηρωίδα μας, οι αχανείς έρημοι, οι δρόμοι που δεν τελειώνουν ποτέ, τα χιονισμένα τοπία στα οποία δε φτάνει το μάτι ή όλοι οι δεινόσαυροι που περπάτησαν ποτέ στη Γη (σ.σ. αναφερόμαστε στις στιγμές όπου οι χαρακτήρες ψάχνουν και συζητούν για απολιθώματα). Είναι εντυπωσιακό το πώς η Τζάο αγκαλιάζει με δέος τον κορυφαίο μύθο του αμερικανικού σινεμά - αυτόν του ανεξάντλητου χώρου, την ώρα που μέσω αυτού αποτυπώνει το τέλος ενός άλλου μεγάλου μύθου. Αυτόν του αμερικανικού ονείρου.

Έπειτα είναι και ο χρόνος που έρχεται να νοηματοδοτηθεί εδώ συναρτήσει του χώρου. Ή η ρευστότητά του αναφορικά με το τώρα, όπως φαίνεται το βράδυ εκείνο όπου η νομαδική κοινότητα χαζεύει τα αστέρια παρατηρώντας ένα φως που ταξίδευε για καιρό πριν φτάσει στη Γη. Για τη Φερν ωστόσο, η σχετικότητα του χρόνου είναι συνυφασμένη με τη μνήμη. «Υπάρχεις όσο σε θυμούνται» λέει χαρακτηριστικά, εξηγώντας έτσι την τιμής ένεκεν απόφαση να παραμείνει στη δανεική εργατική κατοικία όπου έζησε με τον άντρα της ακόμα και μετά το θάνατό του, μέχρις ότου αναγκαστεί να την εγκαταλείψει. Ίσως επειδή στη «Χώρα των Νομάδων» όπως είναι αυτός της Φερν, όλα είναι μια ασταμάτητη διαπραγμάτευση του ανήκειν, με το χώρο και το χρόνο σε μια κατάσταση διαρκούς ρευστότητας και το μόνο αντίδοτο σε όλο αυτό είναι η αντικατάσταση του αντίο από ένα «see you down the road». Ένα «στο επανιδείν» δηλαδή. Αυτός φαίνεται να είναι ο προτιμώμενος αποχωρισμος των σύγχρονων νομάδων της Αμερικής και με αυτόν επιλέγει έξυπνα να κλείσει την ταινία της η Τζάο.

Παρότι ταινία της Fox, η «Χώρα των Νομάδων» έχει ισχυρό μέσα της το γονίδιο του ανεξάρτητου αμερικανικού σινεμά στα καλύτερά του, με το πυρηνικό όπλο της ΜακΝτόρμαντ στον πρωταγωνιστικό να την απογειώνει αποφασιστικά. Και το σημαντικότερο, η Κλόι Τζάο παραδίδει εδώ ένα αξιομνημόνευτο δείγμα ανθρωποκεντρικού σινεμά, επίκαιρου και αναγκαίου. Κάτι που μεταξύ άλλων μας εντείνει την περιέργεια να τη δούμε στα επόμενα βήματά της, ξεκινώντας από το «Eternals» της Marvel.