Ενθύμιον

Το ντοκιμαντέρ του Νίκου Ζιώγα είναι μια άσκηση πάνω στο αναπόφευκτο. Της νοσταλγίας, που αυξάνει με τα χρόνια, των χαμένων ιδιαίτερων πατρίδων, που όλο και ξεμακραίνουν, του χάσματος των γενιών, μιας και οι νεότερες αγνοούν την έννοια του ξενιτεμού από την ιδιαίτερη πατρίδα, τουλάχιστον στην έκταση των δεκαετιών 1950-1980.

Και βέβαια το οριστικό αναπόφευκτο, τον θάνατο. Μαζί με αυτό, το ντοκιμαντέρ, έμμεσα αλλά όχι και λιγότερο εσκεμμένα, περιγράφει τον πολιτισμό εθνών σαν τη Ελλάδα που διαπερνώνται από μια ειδική, κυτταρική σχέση με τον θάνατο. Μια σχέση απολύτως αλληλένδετη με τη ζωή, αλλά και απολύτως ακατανόητη σε ιδιοσυγκρασίες που μεταρσιώνουν τον τρόμο τους σε θυμηδία, ή και πολιτισμούς (και ανθρωπότυπους) που εμπεριέχουν στην δική τους σύσταση μια άλλη φιλοσοφική στάση. Στην Ελλάδα όμως, είτε μιλάμε για το Γιρομέρι της Θεσπρωτίας, όπως εδώ, ή για μιαν άκρη της Γορτυνίας, έναν βράχο της Μάνης, της Κρήτης ή των Σερρών, η σχέση της ζωής με τον θάνατο είναι γραμμένη στην πέτρα των πρωταρχικών ιστοριών, των τραγουδιών, των μεγαλύτερων χαρών που κρύβουν όλες μέσα τους ένα μοιρολόι.

Όλα ξεκινούν από αυτήν τη σύμπλεξη, όλα τα λεχθέντα στις κουβέντες των ανθρώπων του έργου σχετίζονται με το φευγιό και τη μνήμη. «Φέγει ο άνθρωπος και δεν ξαναγίνεται», ακούς μια στιγμή από έναν γέροντα, λίγο πριν δεις έναν άλλον με τις βαθιές ρυτίδες κι ένα χαρμόσυνο μειδίαμα να αποτυπώνουν μια ασήκωτη γνώση που εσύ δεν γνώρισες ακόμα. Και τότε το κλαρίνο αναδύεται σαν μια ακόμα ανθρώπινη φωνή και αναδεύει μνήμες πρωταγωνιστών της ιστορίας του «Ενθυμίου», αλλά και των θεατών της. Το κλαρίνο που πρέπει οπωσδήποτε να το έχει κανείς αποσυνδέσει από μια απομακρυσμένη, μάλλον ιλαρή, φολκ γραφικότητα, για να συναισθανθεί το χτισμένο μέσα στην εθνική ψυχή μας κύρος του. Όταν το σωστό κλαρίνο ξεκινά, τα άρρητα σε κατακλύζουν.

Ως εκ τούτου, πολλή αντικειμενικότητα δεν χρειάζεται εδώ. Κατά τον υπογράφοντα η ασπρόμαυρη φωτογραφία στερεί την φύση της Ηπείρου από τις εκλεκτές διαστάσεις της και είναι αχρείαστα αρτιστίκ, παρότι προφανώς μπορεί κανείς να την δικαιολογήσει ποικιλοτρόπως. Πράγματι επίσης, πολλές απαντήσεις χωρικών δεν έχουν «κάτσει» στον Ζιώγα, όχι τουλάχιστον με την έννοια της ατάκας που κάθε ντοκιμαντερίστας ελπίζει να προκύψει απροετοίμαστα στο ρεαλιστικό έργο του.

Υπάρχουν όμως πολλές μικρές στιγμές που αρκούν για να βλέπεις το έργο με βουρκωμένα μάτια. Υπάρχουν πολλά βλέμματα, χροιές φωνών, φράσεις που ξεστομίζονται με την εκπνοή και όπου αλλού θα ήταν κοινότοπες όμως εδώ σε συνταράζουν. Και, πρωτίστως, υπάρχει το αμετάφραστο κλαρίνο, μοναχό του (με μια αφιέρωση του Πετρολούκα Χαλκιά σε μια σκηνή) ή με δημοτικά λόγια στολισμένο. Και τότε, μέρες του Πάσχα καθώς περιγράφονται, ανασταίνονται εμπρός σου στιγμές προσωπικές, που έγιναν τέτοιες επειδή ήταν συλλογικές. Τότε ανασηκώνεται η ψηφιακή κουρτίνα της κεκτημένης μας ταχύτητας αποκαλύπτοντας πίσω της αιώνια βουνά και λαγκάδια.

Με τον αναλογικό ήχο του κλαρίνου, που πουθενά στον κόσμο δεν ακούγεται έτσι (κι αυτό δεν είναι διατύπωση κάποιας εθνικής υπεροχής, είναι μια σεμνή περιγραφή ιδιαιτερότητας), όλα ανελκύονται απαντητικά στο ερώτημα που κραδαίνει το σενάριο της ταινίας: Μας ακούνε οι νεκροί; Υπάρχει δηλαδή «κάτι μετά»; Για τον παπά του χωριού, αναπόφευκτα, τονίζεται η βεβαιότητα. Για άλλους επισημαίνεται, αν μη τι άλλο, η μνήμη των οικείων μας. Και για κάποιους άλλους, η σύναξη των ανθρώπων, οι μυρωδιές του τόπου, η συγκίνηση που αναβιώνει μέσα μας το αμετάκλητα περασμένο, κι η μουσική που πνέει απ' τα πνευμόνια και φτάνει στις πέτρες νεκρών ανθρώπων και αθάνατης φύσης, είναι μια επαρκής, συγκλονιστική, επιβεβαίωση. Ίσως όχι ενός μεταθανάτιου κάτι, αλλά της ίδιας της ζωής.