18:09
5/7

Ο Κλοντ Λανζμάν (1925-2018) και τα φαντάσματα του «Shoah»

Η διαδρομή μέσα από τις οδυνηρές μνήμες

Τα υλικά της ταινίας δεν θα μπορούσαν να είναι πιο απλά και στοιχειώδη. Πρώτα από όλα πρόσωπα και φωνές, όλες στη δική τους γλώσσα, κατά απαίτηση του σκηνοθέτη που επέβαλλε τον υποτιτλισμό αποκλείοντας τη μεταγλώττιση ώστε οι μαρτυρίες να μην χάσουν τίποτε από την αυθεντικότητά τους και δυσχεραίνοντας έτσι την εμπορική καριέρα της ταινίας. Για τις ανάγκες του φιλμ, ο Λανζμάν κατέγραψε 350 ώρες συνεντεύξεων, το απομαγνητοφωνημένο κείμενο των οποίων ξεπερνούσε τις 6000 σελίδες και χρειάστηκαν πέντε χρόνια μόνα για να μονταριστούν, ενώ το τελικό κείμενο της ταινίας κυκλοφόρησε και αυτόνομο σε ειδική έκδσοη με πρόλογο της Σιμόν ντε Μποβουάρ.

Οι μαρτυρίες χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: στους επιζώντες των στρατοπέδων που διατρέχουν εξαντλητικά τις μεγάλες εβραϊκές κοινότητες που βρίσκονται σε κάθε γωνιά της Ευρώπης, από την Τσεχία και την Πολωνία ως την Κέρκυρα, και συμπεριλαμβάνουν ανάμεσά τους και τους περίφημους σοντερκομάντο που οδηγούσαν τα θύματα στους θαλάμους αερίων. Γερμανούς που εργάζονταν στα στρατόπεδα σε διάφορες θέσεις και Πολωνούς, αγρότες και χωρικούς, από τις γύρω περιοχές και χωριά - κάποιοι από αυτούς εγκατεστημένοι σήμερα σε σπίτια εκτοπισμένων Εβραίων - που συχνά ξαφνιάζουν με τον αντισημιτισμό τους ή την αδιαφορία τους για ό,τι συνέβη ακριβώς δίπλα τους. Τις μαρτυρίες συμπληρώνουν ο σπουδαίος ιστορικός Ραούλ Χίλμπεργκ, ο σημαντικότερος μελετητής του μηχανισμού της Τελικής Λύσης που χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί για την εξόντωση των Εβραίων, αλλά και ηγέτες και επιζώντες του εβραϊκού γκέτο της Βαρσοβίας.

Ύστερα υπάρχουν τα στρατόπεδα, οι τοποθεσίες, κάποτε ακόμη υπαρκτές, άλλοτε ως αναμνήσεις και φαντάσματα που στοιχειώνουν το σήμερα. Η λεπτομέρεια και η ακρίβεια βρίσκονται, άλλωστε, στην καρδιά του «Shoah», που σε ένα μεγάλο βαθμό θυμίζει δουλειά αρχαιολόγου και τοπογράφου. Όταν για παράδειγμα ο ηλικιωμένος πια μηχανοδηγός του τρένου ξαναπερνά την πύλη του στρατοπέδου της Τρεμπλίνκα, ο Λανζμάν αναρωτιέται αν τα βαγόνια ήταν μπροστά ή πίσω από τη μηχανή και ποιός ήταν ο ακριβής αριθμός τους για κάθε φορτίο. Στα στρατόπεδα, που έχουν διασωθεί σχεδόν ακέραια, η κάμερά του περιεργάζεται σχολαστικά τις ράγες που οδηγούσαν ως εκεί, τους διαδρόμους, τους θαλάμους, τις κάθε λογής εγκαταστάσεις ξανά και ξανά, ώστε να αιχμαλωτιστεί κάθε τους λεπτομέρεια στο ακέραιο. 

Στα λιβάδια που κάποτε βρισκόταν το στρατόπεδο του Κέλμνο, που οι Γερμανοί κατέστραψν ολοσχερώς για να μην αφήσουν στοιχεία, η κ΄μερα στέκεται αρκετά λεπτά για να αφουγκραστεί το παρελθόν και να φιλμάρει την απουσία. Στο στρατόπεδο του Σόμπιμπορ, που τη θέση του έχει πάρει ένα δάσος μετά τη δενδροφύτευση που έκαναν οι Γερμανοί λίγο πριν το τέλος του πολέμου, αναζητά το σημείο που σταματούσαν τα τρένα και προσπαθεί να μετρήσει την απόσταση μέχρι την είσοδο σε μια προσπάθεια να απαντήσει όχι στο γιατί, αλλά στο πώς ακριβώς και πού εκτελέστηκε το ανήκουστο αυτό σχέδιο.