18:09
5/7

Ο Κλοντ Λανζμάν (1925-2018) και τα φαντάσματα του «Shoah»

Αναψηλαφώντας το Μωσαϊκό της Φρίκης

Στο κέντρο της αφήγησης βρίσκεται το διαβόητο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα σχεδόν σαν επαναλαμβανόμενο λάιτ-μοτίφ, ο Πολωνός μηχανικός τρένου που οδηγούσε μεθυσμένος το ανθρώπινο φορτίο στα στρατόπεδα, ο αξιωματικός των Ες-Ες Φραντς Σουσόμελ που περιγράφει με λεπτομέρειες το μηχανισμό του θαλάμου αερίων και ο κουρέας του στρατοπέδου, Άμπρααμ Μπόμπα. Γύρω τους απλώνεται ένα μωσαϊκό ανθρώπινων ανατριχιαστικών ιστοριών, και απρόσμενων μαρτυριών που περίτεχνα συμπληρώνουν ή επικυρώνουν η μία την άλλη. Επιζώντες του Άουσβιτς διασταυρώνουν τις αναμνήσεις τους με αυτές ενός Γερμανού εργάτη στα κρεματόρια. Ο Σάιμον Σρέμπνικ, που αναγκαζόταν να ψυχαγωγεί με ναζιστικά εμβατήρια Γερμανούς αξιωματικούς στο Κέλμνο και να πετά στο γειτονικό ποτάμι τα υπολείμματα των αποτεφρωμένων πτωμάτων, ξανατραγουδά μπροστά στην κάμερα. Ένας Γερμανός φρουρός εξηγεί πως στο Κέλμνο χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά ειδικά κατασκευασμένα αυτοκίνητα για την θανάτωση με αέρια. Ο Γιαν Κάρσκι, αντικείμενο επίσης του ντοκιμαντέρ «Karski’s Report» του Λανζμάν, μιλά για τις απεγνωσμένες προσπάθειές του να πείσει τους συμμάχους για τα όσα συνέβαιναν στο γκέτο της Βαρσοβίας και την επερχόμενη γενοκτονία. Ο υπεύθυνος σιδηροδρόμων Βάλτερ Στίερ περιγράφει το μέγεθος και την πολυπλοκότητα της διαχείρισης του σιδηροδρομικού φορτίου κατά τη διάρκεια του τελικού σταδίου της εξόντωσης. 

Ο εντοπισμός όλων αυτών των ανθρώπων σε κάθε γωνιά του πλανήτη αποδείχτηκε το πιο δύσκολο κομμάτι της ταινίας, επιμηκύνοντας διαρκώς το χρόνο ολοκλήρωσής της και δημιουργώντας τεράστια προβλήματα χρηματοδότησης, Σε κάποιες περιπτώσεις, κυρίως των Γερμανών συνομιλητών του, ο Λανζμάν χρησιμοποίησε κάθε δυνατό μέσο και τέχνασμα φτάνοντας να χρησιμοποιήσει ακόμη και κρυμμένες κάμερες και μικρόφωνα, όπως μαρτυρά η κάποτε χαμηλής ποιότητας εικόνα για να αποσπάσει τις πολύτιμες μαρτυρίες. Δέχτηκε απειλές για τη ζωή του κατά τη διάρκεια της έρευνάς του, μια τουλάχιστον σωματική επίθεση που τον έστειλε στο νοσοκομείο, ενώ κατηγορήθηκε ακόμη και για παράνομη υποκλοπή συνομιλιών και ηχογραφήσεις χωρίς τη συναίνεση και των δύο μερών. Στην περίπτωση του κουρέα της Τρεμπλίνκα, Άμπρααμ Μπόμπα, ο Λανζμάν δε δίστασε να του ζητήσει να του δείξει πως ακριβώς κούρευε τα θύματα πριν οδηγηθούν στο θάλαμο αερίων, οδηγώντας τον σε κατάρρευση, και όμως η σκηνή που βλέπουμε δεν αποπνέει κανενός είδους εκμετάλλευση παρά μόνο τη δίψα για την πολύτιμη αλήθεια. 

Ένα ντοκουμέντο ανομολόγητηης αξίας

Φέτος συμπληρώνονται 33 χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του «Shoah». Σε μια εποχή που η διάχυση της πληροφορίας είναι πρωτοφανής όσο και η αλλοίωση και η αποσπασματική της χρήση, δε μπορεί κανείς παρά να αισθάνεται δέος απέναντι στη μεθοδικότητα της τεκμηρίωσης του Λανζμάν και τη σπάνια ικανότητά του να εκμαιεύει τη βαθύτερη υπαρξιακή αλήθεια από τους ανθρώπους που έχει απέναντί του. Ούτε μπορεί να μην παρατηρήσει ότι σε αντίθεση με τις περισσότερες ταινίες μυθοπλασίας πάνω στο Ολοκαύτωμα, από την καλλιγραφική αναπαράσταση της βίας στη «Λίστα του Σίντλερ» ως τον ωμό ηχητικό και κλειστοφοβικό καταιγισμό στον «Γιο του Σαούλ» του Λάζλο Νέμες, στις εννιάμισι ώρες του το «Shoah» δεν καταφεύγει ούτε ένα λεπτό σε κανενός είδους συναισθηματικής ή άλλης χειραγώγησης και όμως παραμένει ασύγκριτα αποτελεσματικότερο στη μεταφορά της φρίκης στο μυαλό του θεατή, αφήνοντάς τον ελεύθερο να σκεφτεί ό,τι συνέβη.

Όπως είπε σε μια συνέντευξή του ο Λανζμάν, «σε ολόκληρη την ταινία δεν υπάρχει ούτε ένα πτώμα. Η απόδειξη της φρίκης δεν είναι τα πτώματα, αλλά η απουσία τους». Ένα ανεπανάληπτο υπόδειγμα ντοκιμαντέρ και ερευνητικής δημοσιογραφίας, μια πολύτιμη κιβωτός μνήμης σε εποχές που η ακροδεξιά δείχνει τα δόντια της στην Ευρώπη και μαζί ένας αριστουργηματικός, σχεδόν μεταφυσικός στοχασμός πάνω στο θαύμα και το δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης.