Εγώ, Καπετάνιος

Υπάρχουν δύο ειδών συζητήσεις-ύφαλοι στην οδύσσεια αυτή. Η μια, ελάσσονος σημασίας, ίσως πηγάσει από την νεοϊεροεξεταστική εποχή μας από εκείνους που θα διερωτηθούν πως τολμά ένας Ιταλός να εξιστορεί δύο Σενεγαλέζους και μια κουλτούρα που δεν είναι η δική του. Η άλλη, μεγαλύτερης σημασίας, συνδέεται με την στρατηγική «απολιτική» προσέγγιση της ταινίας που συστηματικά αρνείται να αρμόσει εμφανή ιδεολογική κριτική σε αυτά που γεννούν την εποχή μας, ενώ, προκλητικά υποθέτω για κάποιους, έχει ένα φινάλε που «κλείνει τα μάτια» (θα πουν) σε πραγματικότητες κατά την υποδοχή ανθρώπων που καταφθάνουν δια θαλάσσης στον ευρωπαϊκό χώρο.

Με την δεύτερη θα ασχοληθώ κάπως, κάνοντας πρώτα μια παράκαμψη αισθητική. Υπάρχουν πολλά είδη σινεφίλ θεατών, διαλέγω δύο με κάποια σχηματικότητα, ελπίζω συγχωρητέα. Αυτών που ενδιαφέρονται για το θέμα μιας ταινίας και αυτών που ενδιαφέρονται για τον κόσμο της. Οι πρώτοι είναι θεατές που βλέπουν σινεμά σε συνάρτηση με την πραγματικότητα και σπεύδουν να τονίσουν αρετές όπως η ηθική ακεραιότητα, η ιδεολογική σχετικότητα, η πραγματολογική ακρίβεια και το ανθρωπιστικό βάρος. Οι δεύτεροι είναι θεατές που βλέπουν σινεμά σε συνάρτηση με το σινεμά, και μιλούν με έννοιες όπως η αισθητική αυτονομία/πληρότητα μιας ταινίας, η σε βάθος ατμοσφαιρική της τελειότητα. Δεν είναι ότι οι πρώτοι αδιαφορούν για την αισθητική, άλλωστε απολαμβάνουν αυτό που τους πείθει. Ούτε ότι οι δεύτεροι είναι τίποτα παλιάνθρωποι που ως εστέτ καταναλώνουν οτιδήποτε αρκεί να είναι καλοφτιαγμένο. (Φυσικά θα υπάρχουν και εξαιρέσεις.)

Η ματιά θυμίζει την προστασία ενός Τσάπλιν, τα επεισόδια έχουν τις άφοβες ανατάσεις του Nτε Σίκα και του Τσαβατίνι

Η ταινία του Γκαρόνε δεν στέκει αν αδιαφορείς για τους ανθρώπους – ή αν θεωρείς ότι το σινεμά δεν (χρειάζεται να) έχει κοινωνικό ρόλο. Για την ακρίβεια η ταινία δεν είναι δυνατόν να φτιάχτηκε, και δεν είναι δυνατόν να συγκινήσει, αν δεν συμφωνήσουμε ότι κάπως κάποτε μια ιδέα που ριζώθηκε ανθοφορεί μέσα σε πολλούς από εμάς και ο κόσμος καλυτερεύει. Δεν μπορώ να φανταστώ πως ο Γκαρόνε συνέλαβε και εκτέλεσε αυτή την ταινία σαν κάτι άλλο από μια ανθρώπινη μυθοποιία, αντί «απλά» ως μια ρεαλιστική αφήγηση μιας ιστορίας μετανάστευσης στην εποχή των δουλεμπόρων, των pushovers και της ανθρώπινης απαξίωσης.

Κάπου εδώ ξεκινά μια άλλη ανάγνωση του φιλμ ως έπους παρά ως δράματος, που έχει τέτοια μανιώδη πίστη στην καλύτερη πλευρά μας, τόση αγάπη για κάθε έναν από εμάς, που συντάσσεται ως Οδύσσεια ανθρωπιάς. Δεν ξέρω αν αυτοί που θέλουν να παραμείνουν «εθνικά αμιγείς», ή πολύ περισσότερο εκείνοι που επιχαίρουν στους πνιγμούς της Μεσογείου, θα κοπιάσουν καν προς τη μεριά του «Εγώ, Καπετάνιος». H πιθανότητα δε να συγκινηθούν από το έργο, ανήκει στην σφαίρα μιας φαντασίας ακόμα μακρινότερης αυτής των δημιουργών της ταινίας. Ας είμαι όμως αισιόδοξος, είναι και δύσκολο να μην είσαι αφού την δεις. Μπορεί οι ταινίες, καθώς λένε, να είναι μαγικές, να αλλάζουν μυαλά.

Το ότι η ταινία θα πρέπει να περάσει μέσα από τις Συμπληγάδες ιδεολόγων υπέρ της καπιταλιστικής Δύσης που έχει επιφέρει αδιέξοδο και θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπινων ζωών και ιδεολόγων των αμόλυντων συνόρων και της ακέραιης κουλτούρας, είναι ίσως ένα τεκμήριο της καλλιτεχνικού θάρρους και πολιτικού έρματος. Αλίμονο αν ο καλλιτεχνικός νους δεσμεύεται από νεοφιλελεύθερες διδαχές, ή κλειδαμπαρώνεται στα συνωμοσιολογικά καταγώγια των σκληροτράχηλων της εθνικής/ευρωπαϊκής καθαρότητας. Ο καλλιτέχνης που αγαπά τους ανθρώπους τρέχει μπροστά. Δεν ανήκει. (Για αυτό μπορεί και τρέχει, άλλωστε.) Και λέει ένα τραγούδι. Δεν ξέρω αν όλοι το τραγουδούσαν πόσα προβλήματα θα είχαμε. Ουτοπία; Αναμφίβολα.

Πάτε, την βλέπετε, μιλάτε γι΄αυτήν, προτρέπετε, δεν την ξεχνάτε ποτέ κι ο κόσμος μπορεί να βρει ένα στήριγμα και σε εσάς

Η δουλειά του Γκαρόνε είναι άψογη. Έχει την ακαδημαϊκή ευφράδεια, την αφρικανική λαμπρότητα χρωμάτων (που λειτουργεί και ως αντίστιξη της φρικωδίας), έχει τον αφηγηματικό μαγνητισμό, την αρχοντιά του γυρίσματος, έχει τις πινελιές. Και τι πινελιές! Ένα πολλαπλά ερμηνεύσιμο φυσικό περιβάλλον ομορφιάς και αγριότητας, κινηματογραφικής λάμψης και αβάσταχτης νοηματικής ουδετερότητας, ευρισκόμενο πάντα σε συνάρτηση με τον ορισμικά μυθικό κεντρικό του χαρακτήρα, αυτόν τον τέλειο διστακτικό ήρωα που γεννούν οι περιστάσεις. Η ματιά θυμίζει την προστασία ενός Τσάπλιν, τα επεισόδια έχουν τις άφοβες ανατάσεις του Nτε Σίκα και του Τσαβατίνι, οι άνθρωποι, στις καλύτερες εκδοχές τους (γιατί δεν λείπουν τα τέρατα) θυμίζουν τους αποπροσανατολισμένους μα ρωμαλέους ήρωες του «Η Γη Τρέμει» του Βισκόντι. Η πυξίδα δεν λείπει ποτέ και, διόλου τυχαία, δείχνει πάντοτε τον αληθινό Βορρά. Προς το μέρος που έχει σημασία να θέλουμε να φτάσουμε.

Υπάρχουν εκπληκτικές στιγμές στο έργο, στιγμές που προσωπικά βρίσκω έντονα πολιτικές (η παρουσία του ποδοσφαίρου στην ταινία έχει χαρακτήρα σπουδαίου σχολιασμού), ή άλλες αξέχαστα ποιητικές και διόλου καμουφλαρισμένα ποιητικές. Και υπάρχει και η μνημειώδης παρουσία του Σεντού Σαρ στο κύριο ρόλο, σ’ έναν ρόλο μεγαλειωδώς μεν διατυπωμένο ως σύλληψη που όμως αν δεν είχε αυτή την συνταρακτική παρουσία να διογκώνεται όσο περνά ο χρόνος, να κοσμείται εκθαμβωτικά από την ανασφάλεια του καλού ανθρώπου που σταδιακά γίνεται σιδερένια αποφασιστικότητα ανθρωποκεντρικού ηγέτη, δεν θα ήταν δυνατόν να μεταφραστεί τόσο συγκινητικά η ταινία. Πάτε, την βλέπετε, μιλάτε γι΄αυτήν, προτρέπετε, δεν την ξεχνάτε ποτέ κι ο κόσμος μπορεί να βρει ένα στήριγμα και σε εσάς. Ο Γκαρόνε μια φορά ένα μεγάλο χρέος το επιτέλεσε.